به نام خدا
نگاهی به ضرورت اهمیت دهی به حقوق زنان اقلیت
تقریر: محمدرضا آفتاب*
«حقوق زنان اقلیت» مفهوم غریبی در ادبیات حقوق بشری است و شاید با شنیدن چنین ترکیبی این سؤال به میان آید که چرا در بحث حقوق اقلیتها، وضعیت زنان را باید سوای از کلیت آنان بررسی کرد؟ اما اگر قائل به حمایت ویژهی زنان در جامعهی بزرگتر یا اکثریت باشیم، چرا همین حقوق را در جامعهای کوچکتر که به عنوان اقلیت شناخته شدهاند قائل نشویم؟ در واقع زنان از دیرباز قربانی تبعیض جنسیتی بودهاند اما نقض حقوق زنان محدود به این نوع تبعیض نبوده و چه بسا زنان بداقبال زیادی هستند که علاوه بر زن بودن نام اقلیت بودن را نیز به یدک میکشند و به عبارت دیگر آنها تحت تبعیضات مضاعف و چندلایه قرار دارند. در نتیجه به قول ریتاایزاک[1]، کارشناس مستقل ملل متحد در امور اقلیتها، «بدون شناخت روشن تجربههای متفاوت زندگی زنان و مردان اقلیت، چنین تبعیضهایی بدون جلب توجه باقی میمانند و به اندازه کافی به آن پرداخته نمیشود».[2]دردناکتر آنکه این زنان اقلیت اغلب در جوامع کمتر توسعه یافته و مردسالار زندگی میکنند. به همین دلیل، زنان اقلیت تا به امروز صدایشان شنیده نشده است.
زنان اقلیت در محافل حقوق بشری، یکی از مباحث نسبتاً جدید است ، البته نه به خاطر اینکه نوعی جدید از نقض حقوق بشر باشد بلکه به این دلیل که تا به امروز کم تر به آن توجه شده است در صورتیکه حقوق این گروه از انسانها بسیار بیشتر از سایر گروههای مردمی در معرض نقض و تهدید قرار دارد. بنا به اهمیت بنیادین این مسئله، «مجمع امور اقلیتها»[3] که یک نهاد فرعی از شورای حقوق بشر می باشد، در چهارمین نشست سالانهی خود در سال 2011، موضوع بحث را به «تضمین حقوق زنان و دختران اقلیت»[4] اختصاص داد.
در تعمق به حقوق زنان اقلیت، دو گونه نگاه بیرونی و درونی توأمان باید داشت. منظور این است که همانطور که افراد انسانی متعلق به گروههای اقلیت تعاملی دوگانه با جامعهی بیرون از خود و جامعهی خودی دارند، حقوق آنها نیز که برآمده از این اقتضائات اجتماعی است، نگاهی دو گانه را می طلبد. زنان اقلیت از نگاه بیرونی به عنوان یک کل نگریسته می شوند که در این حال، تمایزی بین زنان و مردان نیست و همه به طور یکسان تحت حمایت نظام حقوق اقلیتها قرار میگیرند و برخودار از حقوقی چون حق استفاده از زبان قومی یا ملی خود و حق ابراز عقیده و اجرای آزادنهی مناسک دینی و مذهبی خود می باشند. از نگاه درونی یعنی درون جامعهای که زنان در آن با خرده فرهنگ ویژهی خودشان زندگی میکنند؛ موضوع وضعیت خاص زنان به عنوان گروه آسیبپذیر به میان میآید که نیازمند حمایتهای ویژه به منظور مشارکت دادن آنها در عرصههای عمومی زندگی و در نهایت برقراری عدالت جنسیتی است.
موانع زیادی بر سر راه پیشرفت و توانمند سازی[5] زنان در جوامع اقلیت وجود دارد که اغلب از آن اغماض می شود. ریشهی این موانع بر میگردد به تبعیض و عدم توجه دولت مرکزی در توسعهی همسان جوامع اقلیت با اکثریت که به تدریج منجر به حاشیه راندن اقلیتها شده است. سیاستهای تبعیض آمیز نه تنها مردم اقلیت را از مشارکت مؤثر سیاسی و اقتصادی در قدرت مرکزی باز می دارد بلکه باعث می شود که جوامع اقلیت از درون عقب بمانند و رشد نکنند. این عقب ماندگی فقط از لحاظ اقتصادی و کمبود امکانات رفاهی نیست بلکه عقب ماندگی فرهنگی و تثبیت باورها و سنتهای نادرست در زندگی اجتماعی نیز از ثمرههای عدم توسعهی ناشی از سیاستهای تبعیض آمیز دولت حاکم است. اقلیتها اغلب در مناطقی زندگی میکنند که به لحاظ اقتصادی و امکانات ناتوانتر از سایرین میباشند و به عبارتی دیگر از محرومیتهای بیشتری رنج میبرند، نرخ بیسوادی در جوامع اقلیت بیشتر از سایرین میباشد، از رشد فرهنگی کمتری برخوردارند، امنیت اجتماعی کمتری در مناطق آنها حاکم است و در کل بسیاری از شاخصهای توسعه سطح پایین تری از جامعهی اکثریت قرار دارند. توسعهنیافتگی در هر جامعهای با نقض بیشتر حقوق بشر رابطهی مستقیم دارد. آنچه در این جا ما را به موضوع حقوق زنان در جامعهی اقلیت مربوط می سازد، کشف رابطهی توسعهنیافتگی جوامع اقلیت با نقض حقوق زنان است. حق بر توسعه که در اینجا اقتضای بحث آن نیست، از جمله مهمترین حقوق جمعی است که نه تنها به کل کشور تعلق میگیرد بلکه در بُعد داخلی نیز بایستی مردم اقلیت را از مدعیان یا مستحقان آن به حساب آورد. توسعه یک مفهوم کلی و وسیع است که عبارت از یک تحول تاریخی در جمیع جنبه های سیاسی ، اقتصادی ، فـرهـنـگـی و اجـتـمـاعـی جـامـعـه است. یکی از نتایج توسعه نیافتگی جوامع اقلیت، تثبیت سنتها و عرف های غلط بدور از مدرنیته است که مهمترین نمود آن نظام مردسالاری است.در بسیاری از منطاطق جهان کنشگران حقوق اقلیتها غافل از اولویت دادن به حقوق زنان و آشتی دادن ساختارهای اجتماعی درون جامعه خودشان با موازین حقوق بشر، در تقلای با حکومت مرکزی برای سهمخواهی از قدرت هستند و بدینگونه توجه آنها به بعد بیرونی حقوق اقلیتها، موجب نادیده انگاشتن تضمین و ترویج حقوق بشر در بُعد داخلی میشود.
با درک این واقعیت که زنان در جوامع اقلیت از تبعیضات مضاعف و چندلایه رنج میبرند و برای جبران این کاستیها و تحقق برابری واقعی و مشارکت فعال زنان در عرصههای مختلف زندگی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، نیاز است که بر وضعیت زنان مطالعهی خاص صورت گیرد و در نتیجه حمایتهای ویژهای را باید تدارک دید؛ پرسش اصلی این است که راه حل چیست و چه نهادها و اشخاصی مسئول فراهم آوردن این حمایتهای ویژه برای زنان اقلیت در گستره جهانی هستند؟ در زیر عناوین نهادهای مسئول و شرح کارکرد آنان در خصوص توانمندسازی زنان اقلیت ارائه میشود:
-
سازمان ملل متحد و ساز وکارهای حقوق بشری آن
سازمان ملل متحد و نهادهای وابسته به آن در برنامهها و فعالیتهایشان در موضوع حقوق اقلیتها بایستی به صورت ویژه و نظاممند به حقوق زنان توجه داشته باشند. لازم است که یک مقام کارشناس مستقل برای پیگیری حقوق زنان اقلیت در سیستم سازمان ملل متحد تعریف شود تا به طور ویژه بر موضوع رفع تبعیضات مضاعف علیه زنان متمرکز باشد.
مرکز برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان سازمان ملل متحد[6] (UN-Women) میتواند نقش کلیدی را در سیستم سازمان ملل با همکاری آژانسهای دیگر برای توجه قرار دادن به موضوع زنان اقلیت داشته باشد. این مرکز که به طور مشخص به گروههای آسیبپذیر و حاشیهای می پردازد بایستی اقلیتها را که بیشتر زنان آسیبپذیر در این گروهها جای میگیرند در برنامههای اصلی خود بگنجاند.
شورای حقوق بشر به عنوان نهاد مسئول و متولی امر حقوق بشر در نظام ملل متحد میتواند در حمایت از حقوق زنان اقلیت نقش بزرگی را ایفا کند. شورای حقوق بشر از زمان تشکیل آن، توجه ویژهای به موضوع اقلیت داشته است.بر اساس قطعنامه 15/6 شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در سال 2007 مجمعی در موضوع اقلیت ها[7] تشکیل شد تا بدین منظور عرصه ای را برای گفتگو و همکاری در باره ی مسائل مربوط به اقلیت های ملی یا قومی، مذهبی و زبانی و همچنین کمک موضوعی و تخصصی مربوط به کار کارشناس مستقل امور اقلیت ها[8] فراهم کند. مجمع حاضر شیوه های بهتر، چالش ها، فرصت ها و ابتکارات لازم را به منظور اجرای بیشتر «اعلاميهى حقوق افراد متعلق به اقليتهاى ملى يا قومى، مذهبى و زبانى»[9] شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد داد. مجمع به طور سالانه طی دو روز کاری که اختصاص به بحث های موضوعی دارد تشکیل جلسه می دهد. کارشناس مستقل امور اقلیت ها در سازمان ملل متحد،کار مجمع را هدایت و جلسات سالانه را تدارک می بیند و نتایج آن را به شواری حقوق بشر گزارش می دهد. مجمع با کارشناس مستقل امور اقلیت ها در سازمان ملل متحد همکاری می کند و نظرات کارشناسی و توصیه ای به همه ی اشخاص و نهادها که با موضوع اقلیت ها درگیر هستند، ارائه می نماید. مجمع مزبور همچنین تلاش دارد تا با نظام ملل متحد در ارتباط با ترویج و حمایت از حقوق اقلیت ها همکاری بیشتری داشته باشد.
-
دولتهای ملی، منطقهای و محلی
دولتها و مقامات محلی در وهلهی اول بایستی که مشکلات و محدودیتهای زنان اقلیت را مورد شناسایی قرار دهند. لازم است که در انجام این امر اطلاعات و آمارهای دقیقی از وضعیت آنان تهیه شود. اقدام بعدی و مهم دولت، تدوین قوانین و مقررات مناسب از طریق مجالس قانونگذاری که حمایتهای لازم را از زنان اقلیت به عمل آورد و نیز تغییر یا اصلاح قوانین موجود که تبعیض آمیز تلقی میشوند. دولتها لازم است سیاستهایی را که تأثیر منفی بر توانایی زنان در عرصههایی چون مشارکت مدنی، اشتغال و تحصیل در جوامع اقلیت دارد مورد بازبینی قرار دهد و رویکرد مثبتی را در بهبود وضعیت آنان اتخاذ نماید.
دولتها وظیفه دارند که از کنشگران حقوق زنان اقلیت و زنانی که نقش رهبری را در جامعهی خودشان برعهده دارند حمایت نموده و امنیت آنها را تضمین نمایند زیرا که این افراد بیشتر از سایرین در معرض خشونت و آسیب قرار دارند و از طرفی موجودیت آنها برای پیشبرد حقوق زنان اقلیت حیاتی است. حمله به ملاله یوسف زئی به دست طالبان در مناطق قبایلی شمال پاکستان نمونهی بارزی از اعمال خشونت بر علیه فعالان زن در جوامع اقلیت است.
مشارکت دادن زنان در عرصههای سیاسی و تصمیم گیری عمومی نظیر عضویت در شوراهای محلی یا انجمنهای صنفی و همچنین اختصاص سهمیههای خاص برای زنان در حوزههای اشتغال و تحصیل از ابزارهای مفید برای توانمندسازی زنان اقلیت به شمار میآیند که دولتها می توانند این موارد را در سیاستهای حاکمیتی در جوامع اقلیت مدنظر قرار دهند.
حق دسترسی آزادانه به اطلاعات و حق داشتن رسانه نه تنها بایستی برای همهی شهروندان محترم شمرده شود بلکه دولت وظیفه دارد برای جوامع اقلیت و در صورت لزوم به زبان مادری آنها تهیه نماید. دسترسی نداشتن زنان به اطلاعات به خصوص در مناطق دور دست و فقیرنشین موجب ناآگاهی زنان از رویدادهای دنیای اطراف خود و بیرون از جامعهی اقلیت و بی خبری از پیشرفتهای زنان در دیگر جوامع شده در نتیجه جهل به حقوق اولیهی خودشان منجر به نقض هر چه بیشتر آن حقوق میگردد زیرا که ثابت شده است یکی از موارد نقض حقوق بشر در جوامع اقلیت همانا جهل به حقوق خودشان است. بدین منظور است که آموزش حقوق بشر در جوامع اقلیت به خصوص زنان و کودکان که آسیب پذیر تر از دیگران هستند در دستور کار بسیاری از نهادهای حقوق بشری قرار گرفته است.
زنان و دختران اقلیت در مناطق محروم و فقیرنشین بیش از دیگران در معرض آسیب اشکال نوین برده داری مثل کار اجباری، قاچاق انسان، روسپیگری و ازدواجهای اجباری یا در سنین پایین هستند. بر عهدهی دولت است که برنامههای هدفمندی را برای جلوگیری و از بین بردن این اعمال غیر انسانی داشته باشد.
در نهایت، دولتها بایستی در مناطقی که غالباً گروههای اقلیت زندگی میکنند به مقامات و سازمانهای بین المللی و رسانهها اجازه دسترسی کامل به آنها بدهند تا آنها بتوانند به طور مستقیم با مردم به خصوص زنان دیدار داشته باشند و اطلاعات شفاف از وضعیت زندگی و مشکلات آنها داشته باشند و کمکهای انسانی را که سازمانهای ملی و بین المللی مایل هستند به اقلیتها ارائه دهند، مانع نشوند.
-
نهادهای ملی حقوق بشر
نهادهای ملی حقوق بشر که در هر کشوری طبق اصول پاریس کار میکنند (مانند کمیسیون حقوق بشر اسلامی در ایران) لازم است که برنامه کاری مشخصی را به منظور اجرای کنوانسیونهای بین المللی حقوق بشری به خصوص کنوانسیون رفع تبعیض نژادی، کنوانسیون منع کلیهی اشکال تبعیض علیه زنان و اعلامیه حقوق اقلیت 1992 که به طور خاص حقوق زنان اقلیت را مورد توجه قرار میدهند، به همراه قوانین داخلی غیر تبعیض آمیز طراحی و تدوین نموده و به دولت برای اجرا پیشنهاد نمایند.
کار مهم دیگری که نهادهای ملی حقوق بشری می توانند و لازم است انجام دهند، آموزش حقوق بشر است. این امر از طریق کارهای سادهای چون تهیهیک کتابچههای راهنما، ترجمه اسناد حقوق بشری به زبانهای قومی اقلیتها و برگزاری کارگاههای آموزشی به خصوص برای زنان در مناطق اقلیت نشین امکانپذیر است.
-
جامعه مدنی
امروزه جامعه مدنی بیشترین نقش را در پیشبرد حقوق بشر دارد. نهادهای ملی و بین المللی در کنار سازمانهای غیر دولتی که بر موضوع حقوق زنان و اقلیتها متمرکز هستند بایستی توانمند سازی زنان اقلیت را در دستور کار و فعالیتهایشان قرار دهند. زنان اقلیت می توانند هم در جامعهی خودشان و هم در سطح عمومی کشور به صورت مستقل دست به تأسیس انجمن و تشکیلات حزبی بزنند و در اعتراض به قوانین و سیاستهای تبعیض آمیز، کارزارهای حقوقی راه بیندازند. جامعه مدنی علاوه بر آن بدون اینکه موضع تقابلی با دولت داشته باشد، در ارائهی راهکارهای بهتر در حمایت از زنان در جوامع اقلیت به کمک دولت بشتابد و البته به شرطی که دولت آنها بپذیرد و اعتماد متقابل برقرار شود. حمایت از زنان اقلیت یک رویکرد توسعه محور می طلبد و در این امر مناطق کمترتوسعهیافته، حاشیهای و روستایی در اولویت هستند در نتیجه لازم است که NGO های حقوق بشری و بشردوستانه به جای رسانهای کردن و سیاسیسازی موضوعات ظاهری حقوق بشری به فکر تعمق بخشیدن به برنامههایشان و کاربردی کردن آن در متن جامعه باشند تا به نتایج مثبت بلندمدتتری دست یازند.
-
رسانه
رسانهها نقش بزرگی در ترویج و حمایت از حقوق زنان اقلیت دارند. همانطور هم رسانهها ممکن است تأثیر منفی در این امر داشته باشند. لازم است که رسانهها اعم از دولتی و خصوصی از ارائهی تصاویر نادرست، زشت، کلیشهای و ساده انگارانه از زنان جوامع اقلیت خودداری نمایند. جوامع اقلیت اغلب فرهنگ، دین، زبان و سنت های متفاوتی با جامعهی اکثریت دارند و آنچه بایستی رسانهها در این امر توجه داشته باشند، احترام به تنوع فرهنگی است. بهتر است یک نهاد ناظر مستقلی برای نظارت بر برنامههای رسانهها وجود داشته باشد تا از انتشار تصاویر و مفاهیم تبعیض آمیز و تحقیر آمیز نسبت به اقلیتها به خصوص زنان پرهیز شود. کمک دیگری که رسانهها می توانند به زنان اقلیت بکنند، استفاده از نیروی انسانی و استخدام زنان در تمام بخشها و فعالیتهایشان است. توانایی زنان بایستی به رخ جامعه کشیده شود تا ذهنیت سنتی و نادرست زن ضعیف و خانه نشین به این ترتیب اصلاح شود. بزرگنمایی اگرچه اخلاقاً امر ناپسندی است اما در مراحل آغازین پروژه توانمندی زنان به آن توصیه می شود تا این توانایی را در وجود دیگر زنان بیدار کند و اتفاقاً نتایج مثبتی هم داشته است.
* دانش پژوه کارشناسی ارشد حقوق بین الملل
[2]Note by the independent expert on minority issues, Rita Izsák, on guaranteeing the rights of minority women, Forum on Minority Issues, Fourth session, Geneva, 29-30 November 2011
[3]Forum on Minority Issues
[4]Guaranteeing the rights of minority women and girls
[6]The United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment ofWomen (UN-Women)
[7]Forum on Minority Issues
[8]the United Nations Independent Expert on minority issues
[9]the United Nations Independent Expert on minority issues